حسین مرادی
این سازمان در گزارشی که روز چهارشنبه چهارم فروردین/ ۲۳ مارس در بیروت منتشر شده است، با اشاره به آیین جدید دادرسی کیفری که حق انتخاب وکیل مدافع را محدود میکند، از مقام‌های قضایی و قانون‌گذار در ایران خواسته است تا در این قانون تجدید نظر کنند.
از اول تیر ماه سال ۹۴، قانون تازه آیین دادرسی کیفری در ایران اجرا شده است. بر اساس این قانون، عموم زندانیان یا متهمان سیاسی که هنوز در مرحله موسوم به «بازجویی‌های اولیه» هستند و پرونده‌شان به «دادگاه انقلاب» نرفته است، از حق معرفی «وکیل اختیاری» محروم‌اند.
سازمان دیده‌بان حقوق بشر می‌گوید که ایران باید محدودیتهایی را که برای دسترسی متهمان جرائم امنیتی به وکیل مدافع تعیین کرده است، از میان بردارد.
گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر بر اساس گفتوگو با وکیلان، زندانیان سیاسی، اعضای خانواده زندانیان و منابع آشنا به پروندههای زندانیان سیاسی و امنیت ملی تهیه و مستند‌سازی شده است: «سازمان دیده‌بان حقوق بشر در طول سال گذشته مواردی را مستند کرده که در آنها متهمان در طول مراحل تحقیقات مقدماتی از داشتن وکیل مدافع محروم شدهاند یا تحت فشارهایی که از طرف مقام‌های قضایی بر آنها وارد آمده،مجبور شدهاند وکیل مدافع خود را تغییر دهند.»
سارا لی ویتسون، مسئول بخش خاورمیانه و شمال آفریقای سازمان دیده‌بان حقوق بشر می‌گوید: «با وجود آنکه ایران ادعا میکند آیین دادرسی کیفری جدید حقوق متهمان را بهبود بخشیده است، اما چنین تلاشهایی بیهوده خواهد بود اگر اصلاحیههای مجلس روند دادرسی قضایی عادلانه را تضعیف کند.»
او از مجلس دهم در ایران خواسته است اطمینان حاصل کند که آیین دادرسی کیفری واقعا گامی به جلو باشد، نه اینکه حقوق شهروندان کشور را بیش از پیش به عقب باز گرداند.
مسئول بخش خاورمیانه و شمال آفریقای سازمان دیده‌بان حقوق بشر همچنین می‌گوید: «داشتن دسترسی به وکیل منتخب خود شخص، اقدام محافظتی بسیار مهمی است که اجرای یک محاکمه عادلانه را در ایران تضمین میکند. ایران باید فورا وجود این مقررات مشکل‌آفرین در قانون را بپذیرد و با سوء استفادههایی که در سیستم قضایی این کشور انجام میشود، برخورد کند.»
بر اساس آیین جدید دادرسی کیفری در ایران که دو سال پیش به تصویب رسید (پیش از اصلاحیه مجلس)، بنا بود متهمان بتوانند در مرحله تحقیقات مقدماتی وکیلی برای خود انتخاب کنند، مگر افراد متهم به جرائم مرتبط با امنیت ملی که در این مورد دسترسی به وکیل میتوانست تا یک هفته به تأخیر بیافتد. ماده ۱۹۰ آیین دادرسی کیفری مقرر می‌کرد که «سلب حق همراه داشتن وکیل یا عدم تفهیم این حق به متهم، موجب بی‌اعتباری تحقیقات میشود.»
سه روز پیش از آنکه این قانون به اجرا گذارده شود اما مجلس شورای اسلامی، اصلاحیه جدیدی تصویب کرد که در آن حق افراد متهم به جرائم امنیت ملی بیش از پیش محدود شد: اصلاحیه ماده ۴۸ اکنون ملزم می‌دارد که افراد متهم به مجموعه‌ای از تخلفات به‌خصوص، باید وکیل مدافع خود را از میان فهرستی انتخاب کنند که به تایید رییس قوه قضاییه رسیده است. این تخلف‌ها شامل جرائم امنیت ملی، جرائم سیاسی یا رسانهای و همچنین مواردی میشود که مجازت اعدام، حبس ابد یا قصاص به همراه داشته باشند.
کانون وکلای ایران در نامه سرگشاده‌ای به حسن روحانی، رییس‌جمهوری ایران، مخالفت خود را با این اصلاحیه اعلام کردند و از او خواستند اقدام‌های لازم را در جهت بازنگری در این قانون انجام دهد.
به گفته سازمان دیده‌بان حقوق بشر این اصلاحیه جدید از مقرراتی که در آیین دادرسی وجود دارد (به عنوان نمونه این مورد که اطلاعات به دست آمده از متهم در غیاب وکیل بی‌اعتبار است)، عدول کرده و در عوض سلسله‌ای از اقدامات تنبیهی را تجویز میکند. این در حالی است که قوه قضاییه همچنان قرار است فهرست وکیلانی را که از قبل و بر اساس قانون جدید تأیید شدهاند، اعلام کند.
با وجود اینکه در حال حاضر چنین فهرستی وجود ندارد، مقام‌های قضایی با استناد به آیین‌نامه جدید از قبول وکیلانی که زندانیان یا خانوادههای آنها تعیین می‌کنند، امتناع میورزند.
چندین وکیل که برخی از آنها از ترس انتقام‌جویی خواستهاند نام‌شان فاش نشود، به سازمان دیده‌بان حقوق بشر گفته‌اند که از اصلاحیه مجلس ناامید و ناخرسندند. آنها گفته‌اند در موارد فراوانی که به اتهام‌های مربوط به امنیت ملی مربوط میشوند، دفتر دادستانی به آنها اجازه نداده موکلان خود را در طی مرحله تحقیقات اولیه ملاقات کنند.
آنها همچنین گفته‌اند که اگرچه چندین درخواست برای دفتر دادستانی فرستاده‌اند، مقام‌های قضایی از صدور اجازه ملاقات آنها با موکلان‌شان که در بازداشت بوده‌اند امتناع کردهاند و امکان دسترسی آنها به پرونده را هم فراهم نکرده‌اند.
فقدان فهرست وکیلان مجاز به عنوان توجیهی برای این اقدامات مطرح شدهاند.
در گزارش دیده‌بان حقوق بشر به گفته‌های صلاح فلاح، وکیلی که وکالت نزار زاکا، شهروند لبنانی دستگیر شده در ایران را بر عهده دارد هم اشاره شده است. شعبه یک دفتر دادستانی در زندان اوین به او اجازه نداده با موکلش ملاقات کند: «من اوراق مربوط را دو ماه پیش به آنها تحویل دادهام و تا این لحظه خبری از آنها دریافت نکردهام. من تنها درخواستم این است که بتوانم بر اساس قانون با موکل خود ملاقات کنم.»
منابع نزدیک به خانواده زاکا به سازمان دیده‌بان حقوق بشر گفته‌اند که او در بند ۲ – الف زندان اوین زندانی است که زیر نظر سپاه پاسداران اداره میشود. اتهامات او هنوز به طور دقیق برای خانوادهاش مشخص نیست.
محمود علیزاده طباطبایی هم که در حال حاضر وکالت چندین روزنامه‌نگار را بر عهده دارد که با اتهام‌های امنیتی روبه‌رو هستند، گفته است از زمانی که آیین جدید دادرسی کیفری به اجرا در‌آمده، به پرونده موکلانش در مراحل تحقیقات مقدماتی، دسترسی نداشته است. او به طور مشخص خواهان مطالعه پرونده روزنامه‌نگاران، داود اسدی، احسان مازندرانی و عیسی سحرخیز و نیز شهروندان ایرانی-آمریکایی، سیامک و باقر نمازی بوده است که همگی در زندان اوین در بازداشت به سر میبرند.
سازمان دیده‌بان حقوق بشر همچنین باخبر شده است که مقام‌های شعبه دو دادستانی به وکیل اسماعیل عبدی، دبیرکل انجمن آموزگاران، اجازه ندادهاند در مرحله تحقیقات مقدماتی با او ملاقات کند و به پرونده‌اش دسترسی داشته باشد. شعبه ۱۵ دادگاه انقلاب تهران، اسماعیل عبدی را اتهام «تبلیغ علیه نظام» و «تجمع و توطئه علیه امنیت ملی» به شش سال حبس محکوم کرده است.
چندین زندانی سیاسی هم گفته‌اند که قاضی ابوالقاسم صلواتی از شعبه ۱۵ دادگاه انقلاب تهران، از پذیرفتن وکیلان آنها امتناع کرده یا اینکه آنها را وادار کرده که بدون وجود هیچ‌گونه دلیل قانونی‌ای، وکیل جدیدی انتخاب کنند.
آرش صادقی، فعال سابق دانشجویی که به اتهام «تجمع و توطئه به قصد اخلال در امنیت ملی» و «تبلیغ علیه نظام» در شعبه ۱۵ دادگاه انقلاب تهران به تحمل ۱۵ سال حبس محکوم شده است هم به سازمان دیده‌بان حقوق بشر گفته است: «هنگامی که در زندان اوین زندانی شدم، خانواده‌ام پیمان حاج محمود عطار را به عنوان وکیل مدافع من انتخاب کردند، اما مقام‌های شعبه دو دفتر دادستانی از پذیرش او امتناع کردند و صحت مدارکش را مورد سوال قرار دادند. آنها او را تهدید کردند که به دلیل جعل مدرک، تحت تعقیب قانونی قرار خواهد گرفت.»
خانواده صادقی پس از عطار، امیر رئیسیان را به عنوان وکیل فرزندشان معرفی کردهاند و او چندین بار سعی کرده تا به پرونده آرش دسترسی پیدا کند، اما درخواستهای او را رد کردهاند: «پس از آزادی از زندان به قید وثیقه، خودم به دادگاه مراجعه کردم و از قاضی صلواتی در شعبه ۱۵ درخواست کردم به وکیلم اجازه دهد پیش از محاکمه پرونده مرا مطالعه کند. اما او به من گفت که بر اساس آیین جدید دادرسی، من یا میتوانم وکیلی را انتخاب کنم که دادگاه تعیین میکند یا اینکه خودم باید مسئولیت دفاع از خودم را بر عهده بگیرم.»
بر اساس قوانین بین‌المللی حق دسترسی به وکیل برای همه متهمان حقی تضمین شده است و متهم باید در تمامی مراحل دادرسی به وکیل دسترسی داشته باشد.
ماده ۱۴میثاق‌نامه بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی هم که به تصویب ایران نیز رسیده است، می‌گوید که هر کس به ارتکاب جرمی متهم شود، حق دارد از طریق ارتباط با وکیل منتخب خود و با داشتن وقت و تسهیلات کافی، برای تهیه دفاعیه خود و ارتباط با وکیلش، به دفاع از خود بپردازد.»
گزارش جدید سازمان دیده‌بان حقوق بشر همچنین خبر از ادامه شکنجه مداوم زندانیان در ایران داده است: «دادگاههای انقلاب از اعتراف‌هایی که تحت شکنجه به دست می‌آیند به عنوان مدرک و شاهد در دادگاه استفاده می‌کنند. در نتیجه داشتنِ حقِ دسترسی به وکیل از زمان دستگیری، ممکن است بتواند از متهم در برابر بدرفتاری در طول دوران بازداشت محافظت کند.»
از سوی دیگر به گفته دیده‌بان حقوق بشر، مقام‌های قضایی به اتهام‌های مربوط به بدرفتاری با زندانیان رسیدگی نکرده‌اند و در این‌باره تحقیق نشده است.
